Zachowek po rodzicach - do ilu lat?

Zachowek to instytucja prawna prawa spadkowego. Celem zachowku jest ochrona interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Ochrona najbliższych ma charakter bezwzględny i obowiązuje zarówno przy dziedziczeniu testamentowym jak i ustawowym. Zachowek jest minimalną częścią spadku, która przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Oznacza to, że nawet jeśli spadkodawca sporządził testament, w którym pominął niektórych najbliższych, to są oni uprawnieni do żądania zachowku. Możliwe jest także żądanie uzupełnienia zachowku, jeżeli na podstawie testamentu dana osoba odziedziczyła mniej niż dziedziczyłaby na podstawie ustawy (w sytuacji, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu).

Instytucja zachowku obowiązuje zarówno przy dziedziczeniu ustawowym jak i testamentowym. Tym samym niezależnie od sposobu (podstawy) dziedziczenia najbliższym może przysługiwać prawo do zachowku.

O dziedziczeniu testamentowym mowa, gdy spadkodawca sporządził testament. Testament jest oświadczeniem woli spadkodawcy, w którym określa, w jaki sposób ma być podzielony jego majątek po śmierci. Spadkodawca ma swobodę w wyznaczaniu spadkobierców. Pominięci w testamencie najbliżsi spadkodawcy mogą dochodzić zachowku od spadkobierców. Instytucja zachowku najczęściej dotyczy dziedziczenia testamentowego i pominięcia przez spadkodawcę najbliższych krewnych.

W przypadku, gdy spadkobierca nie sporządził testamentu, dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Wówczas krąg spadkobierców wyznaczają przepisy kodeksu cywilnego (ustawy). Wydawać by się mogło, że zachowek jest związany wyłącznie z dziedziczeniem testamentowym. Jednak prawo do zachowku przysługuje również w przypadku dziedziczenia ustawowego. 

Instytucja zachowku jest niezbędna do wyrównania darowizn i zapisów dokonanych przez spadkodawcę za życia na rzecz spadkobierców ustawowych. Wartość otrzymanych darowizn lub zapisów może być zaliczona na poczet jego zachowku. Wszelkie darowizny i zapisy mogą prowadzić do nierównego podziału majątku między spadkobiercami. Mowa np. o sytuacjach, w których jeden ze spadkobierców otrzymał za życia spadkodawcy znaczne darowizny (np. nieruchomość). Wówczas pozostali spadkobiercy mogą być uprawnieni do żądania uzupełnienia zachowku, albowiem w skład masy spadkowej był uszczuplony przez wcześniejszą darowiznę.

Spadkodawca Jan Iksiński nie sporządził testamentu i zmarł. Pozostawił żonę i dwoje dzieci. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, żona i dzieci dziedziczą po Janie Iksińskim w częściach równych. W chwili śmierci w skład spadku po Janie Iksińskim wchodził majątek o łącznej wartości 150.000 zł. Tym samym każdy ze spadkobierców otrzyma spadek o wartości po 50.000 zł. 

Za życia Jan Iksiński obdarował jedno z dzieci nieruchomością wartą 300.000 zł. W takiej sytuacji, pozostałe osoby uprawnione do zachowku (tj. żona i drugie dziecko Jana Iksińskiego) mogą żądać od obdarowanego dziecka uzupełnienia zachowek, ponieważ wartość otrzymanej przez niego nieruchomości przekracza jego udział w spadku.

Wówczas dochodzi do tzw. zaliczenia darowizny na poczet spadku. Oznacza to, że wartość tej nieruchomości jest doliczana do wartości całego spadku, a następnie oblicza się na nowo udziały poszczególnych spadkobierców. 

Konsekwencją zaliczenia darowizny na poczet wartości spadku jest:

• zmniejszenie udziału obdarowanego - obdarowane dziecko będzie miało mniejszy udział w pozostałym majątku spadkowym.
• uzupełnienie zachowku - jeżeli wartość darowizny przekracza udział obdarowanego w spadku, a także jego zachowek, pozostałe osoby uprawnione do zachowku mogą żądać od obdarowanego uzupełnienia różnicy.

Przenosząc rozważania na grunt omawianej sprawy należy wskazać, że obdarowane dziecko nabyło już nieruchomość wartą 300.000 zł. Wartość darowizny jest zaliczana na poczet spadku. Tym samym wartość całego spadku wynosi 650.000 zł. (150.000 zł + 500.000 zł).

Tym samym obdarowany otrzymał wcześniej nieruchomość, której wartość przekracza jego udział spadkowy. Tym samym jego udział w pozostałym majątku spadkowym po śmierci Jana Iksińskiego wynosi 0 zł. 

Warto także pamiętać, że jeśli wartość darowizny przekracza wartość całego spadku, obdarowany nie jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki. W takim przypadku nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia. 

Gdyby wartość darowizny nie przekraczała wartości całego spadku od wartości udziału obdarowanego spadkodawcy należałoby odliczyć wartość otrzymanej darowizny. Wówczas jego udział w pozostałym majątku spadkowym po śmierci Jana Iksińskiego uległby stosownemu pomniejszeniu. 

Wysokość zachowku jest wypadkową czynników osobistych uprawnionego do zachowku. Zachowek może przysługiwać zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo zstępny uprawniony jest małoletni - przysługuje mu dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Pozostałym uprawnionym przysługuje połowa wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. 

Wyliczenie wartości zachowku może nastręczyć wielu problemów. Niemniej jednak czynność ta jest kluczowa do oznaczenia wartości przysługującego roszczenia. Dlatego każdorazowo warto skontaktować się z ekspertami z Kancelarii Adwokackiej RITE LEGAL. 

Wyliczenie wartości zachowku każdorazowo rozpoczyna się od określenia wartości czystego majątku spadkowego. Czysta wartość spadku to nic innego jak ustalenie wartości spadkowego po odjęciu długów spadkowych, jednak bez zapisów zwykłych i poleceń. Do ustalonej wartości czystego spadku koniecznym jest doliczenie darowizn.  W tym zakresie koniecznym jest dokonanie szczegółowej analizy wszelkich darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia według zasad przedstawionych poniżej. Wartość przedmiotu darowizny obliczana jest według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku. Do wartości czystego majątku spadkowego zalicza się także wartości zapisów windykacyjnych, które oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku. W ten sposób ustalany jest substrat zachowku.

Substrat zachowku = wartość czystego spadku + wartość darowizn i zapisów windykacyjnych

Kolejnym krokiem jest ustalenie udziału spadkowego uprawnionego do zachowku, gdyby spadkodawca nie pominął go w testamencie. 

Wartość substratu zachowku mnożona jest przez wielkość udziału spadku oraz przelicznik ½ lub ⅔  (w zależności od okoliczności związanych z uprawnionym). W ten sposób wylicza się wartość zachowku, który przysługuje uprawnionemu. Warto jednak pamiętać, że od wartości koniecznym może okazać się odliczenie wartości darowizn dokonanych bezpośrednio na rzecz uprawnionego. 

Wpływ darowizn na zachowek to złożony temat, który potrafi przysporzyć trudności. Darowizny dokonane przez spadkodawcę doliczane są do spadku stanowiącego podstawę do obliczania zachowku. Co do zasady, do substratu zachowku doliczamy darowizny. Jednak w tym zakresie przewidziano kilka wyjątków.

• Nie dolicza się do spadku darowizn o drobnej wartości (np. prezenty).
• Nie dolicza się darowizn dokonanych na więcej niż 10 lat od momentu śmierci spadkodawcy na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. 

Warto jednak pamiętać, że 10-letni termin nie dotyczy osób spadkobierców lub uprawnionych do zachowku. Te darowizny dolicza się do spadku niezależnie od daty ich dokonania.

Z uwagi na wskazane trudności i złożoność tematu kwestię darowizn warto każdorazowo skonsultować z ekspertem.

Roszczenie o zachowek może być skierowane nie tylko przeciwko osobie, która jest spadkobiercą, ale również przeciwko obdarowanemu, w sytuacji gdy uprawniony do zachowku nie otrzymał go od spadkobierców lub zapisobierców windykacyjnych. 

Jeżeli spadkodawca obdarował kogoś przed śmiercią, a obdarowany powinien był uzupełnić zachowek, roszczenie o uzupełnienie zachowku przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia otwarcia spadku (art. 1007 kodeksu cywilnego). Tym samym przedawnienie roszczenia przeciwko obdarowanemu następuje z upływem pięciu lat od śmierci spadkodawcy. 

Bieg terminu przedawnienia w zakresie roszczenia o zachowek po rodzicach zależny jest od podstawy dziedziczenia. Co do zasady o zachowek po rodzicach można ubiegać się do 5 lat. Jednak jeżeli:

• rodzic nie pozostawił testamentu, okres 5 lat liczony jest od dnia śmierci spadkodawcy,
• rodzic zostawił testament, okres 5 lat liczony jest od dnia ogłoszenia testamentu.

Roszczenie o zachowek przysługuje:

• zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom) spadkodawcy;
• małżonkowi (jeżeli był on w chwili śmierci spadkodawcy w związku małżeńskim);
• rodzicom (jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych).

W przypadku, gdy osoba uprawniona do zachowku nie otrzymała należnej jej części spadku, może dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Postępowanie o zachowek to proces sądowy, w którym sąd bada zasadność roszczenia i ustala wysokość należnego zachowku.

Sprawy o zachowek rozstrzyga sąd rejonowy właściwy według ogólnych zasad właściwości rzeczowej i miejscowej. Oznacza to, że sprawę należy wytoczyć przed sądem właściwym dla sądu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli zmarły nie miał w Polsce stałego miejsca zamieszkania lub nie można go ustalić, wówczas właściwy jest sąd, w okręgu, w którym znajduje się majątek spadkowy. Właściwość sądu rejonowego lub okręgowego zależna jest od wysokości dochodzonego pozwem roszczenia.

W pozwie koniecznym jest wskazanie osób wszelkich okoliczności faktycznych, w tym osób uprawnionych do spadku, osób uprawnionych do zachowku, majątku wchodzącego w skład spadku. Kluczowym jest także wskazanie żądania - wysokości dochodzonego pozwem roszczenia o zachowek. 

Wysokość opłaty sądowej od pozwu o zachowek zależy od wartości przedmiotu sporu, czyli żądanej kwoty zachowku. Szczegółowe informacje na ten temat można znaleźć w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Zachowek jest istotną instytucją prawną, która ma na celu ochronę interesów najbliższym członków rodziny spadkodawcy. Prawo do zachowku jest ograniczone w czasie, dlatego warto pamiętać o swoich uprawnieniach. Prawo do zachowku jest niezależne od tego, czy dziedziczenie następuje na podstawie testamentu, czy też na podstawie ustawy. Dlatego, nawet jeśli spadkodawca nie sporządził testamentu, jego spadkobiercy mogą być uprawnieni do żądania zachowku, szczególnie w sytuacjach, gdy majątek spadkowy został nierównomiernie rozdzielony za życia spadkodawcy. Postępowanie o zachowek wymaga skrupulatnego przygotowania, szczególnie w zakresie analizy darowizn wykonanych przez spadkodawcę. Przed podjęciem decyzji o wszczęciu sprawy o zachowek warto skonsultować się z prawnikiem. Zespół Kancelarii Adwokackiej RITE LEGAL posiada wieloletnie doświadczenia w prawie spadkowym. Dlatego przed wszczęciem postępowania o zachowek warto skontaktować się z naszymi ekspertami. Oferujemy kompleksowe wsparcie w sprawach prawa spadkowego, w tym w zastępstwie przed sądami powszechnymi.  Umów się na spotkanie już teraz!