Bezpodstawne wzbogacenie - co to jest, kiedy się przedawnia?

Bezpodstawne wzbogacenie to instytucja prawna, która powstaje, gdy jedna osoba (wzbogacony) uzyskała korzyść majątkową kosztem innej osoby (zubożonego) bez żadnej podstawy prawnej. Oznacza to, że wzbogacony nie miał prawa zatrzymać uzyskanej korzyści, ponieważ nie wynikało to z żadnej umowy, przepisu prawa lub innego tytułu prawnego. Korzyścią majątkową może być:

• zwiększenie aktywów;
• zmniejszenie pasywów;
• zaoszczędzenie wydatków;
• umocnienie prawa podmiotowego.

Bezpodstawne wzbogacenie ma na celu przywrócenie stanu poprzedniego. W przypadku występowania bezpodstawnego wzbogacenia, wzbogacony jest obowiązany do wydania korzyści zubożonemu w naturze. Jeżeli nie jest to możliwe, wówczas jest zobowiązany do zwrotu wartości uzyskanej korzyści. Warto zauważyć, że przywrócenie stanu poprzedniego dotyczy nie tylko korzyści bezpośredniej, lecz wszelkich innych korzyści uzyskanych w razie zbycia pierwotnej korzyści, a także korzyści związane z naprawieniem szkody, utratą lub uszkodzeniem pierwotnej korzyści majątkowej. 

Zbycie korzyści majątkowej na rzecz osoby trzeciej nie osłabia pozycji zubożonego. Nawet w przypadku rozporządzenia korzyścią przez wzbogaconego na rzecz osoby trzeciej pod tytułem darmym (bezpłatnie), obowiązek wydania korzyści przechodzi na osobę trzecią. Należy także pamiętać, że otrzymanie zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia nie wyłącza możliwości dochodzenia obowiązku naprawienia szkody. Dlatego, gdy bezpodstawne wzbogacenie wywołuje jakąkolwiek szkodę majątkową u zubożonego ma on możliwość kompleksowego dochodzenia swoich roszczeń i prawo dochodzenia pełnego przywrócenia stanu poprzedniego, tak jakby do uszczuplenia jego majątku nigdy nie doszło.

Uregulowania dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia zawarte są w kodeksie cywilnym w art. 405 i następnych. Przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia mogą nastręczyć trudności interpretacyjnych. Z niniejszego artykułu poznasz przykłady bezpodstawnego wzbogacenia oraz otrzymasz wiedzę praktyczną na temat bezpodstawnego wzbogacenia.

Przesłankami bezpodstawnego wzbogacenia są:

• wzbogacenie jednego podmiotu;
• zubożenie drugiego podmiotu;
• związek pomiędzy wzbogaceniem i zubożeniem;
• bezpodstawność wzbogacenia.

Nie istnieje zamknięty katalog czynności lub sytuacji, które stanowią bezpodstawne wzbogacenie. Przedstawiony poniżej katalog ma charakter wyłącznie poglądowy. Analiza wystąpienia bezpodstawnego wzbogacenia zależna jest od okoliczności faktycznych danej sprawy i wymaga szczegółowej analizy dokonanej przez eksperta (z Kancelarii Adwokackiej RITE LEGAL). Przykładem bezpodstawnego wzbogacenia może być:

• błąd w płatności (np. przelew na niewłaściwy rachunek bankowy);
• ulepszenia nieruchomości (np. wykonanie remontu w cudzym mieszkaniu będąc w błędnym przekonaniu, że jest się właścicielem);
• nabycie rzeczy ruchomej od niewłaściciela;
• niezasadne pobranie wynagrodzenia (np. pobranie wynagrodzenia za pracę, której się nie wykonało lub otrzymanie zbyt wysokiej premii);
• bezzasadne pobieranie opłat (np. pobieranie opłat eksploatacyjnych od osoby niebędącej właścicielem nieruchomości lub licznika);
• niewłaściwe rozliczenie podatku (np. otrzymanie zwrotu podatku, który w rzeczywistości nie przysługiwał);
• zaliczenie na poczet długu innej osoby (np. spłata długu innej osoby bez podstawy prawnej).

Wzbogacony ma prawo żądać zwrotu nakładów koniecznych, które dokonał w trakcie trwania bezpodstawnego wzbogacenia, jeżeli nie znalazły one pokrycia pożytku, który z nich osiągnął. Można dochodzić nakładów (np. ulepszeń), o tyle ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Warto pamiętać, że sytuacja ta dotyczy jedynie nakładów koniecznych. W konsekwencji w przypadku ulepszeń mieszkania wzbogaconemu nie będzie przysługiwało roszczenie o zwrot nakładów polegających na odmalowaniu ścian lub innych ulepszeniach dodatkowych (np. wymiana podłogi). 

Przesłanką sanującą bezpodstawne wzbogacenie jest istnienie podstawy prawnej. Dlatego, aby udowodnić brak bezpodstawnego wzbogacenia, osoba, która uzyskała korzyść majątkową, musi wykazać, że istniała podstawa prawna do jej uzyskania. Może to być:

• umowa;
• przepis prawa;
• orzeczenie sądu.

Istnieje także możliwość uchronienia się przed zwrotem bezpodstawnego wzbogacenia, nawet jeżeli występuje on bez podstawy prawnej. Przykładem takiej wyjątkowej sytuacji jest np. zużycie lub utrata uzyskanej korzyści majątkowej przez wzbogaconego, w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Wówczas obowiązek zwrotu wygasa. Jednakże jeżeli wzbogacony w chwili wyzbycia się korzyści lub jej zużycia powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu korzyści wyjątku nie stosuje się. Wówczas mowa o sytuacjach, w których wzbogacony ma świadomość nieistnienia podstawy prawnej do uzyskania i wykorzystywania korzyści majątkowej (np. środków pieniężnych). 

Roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, roszczenia te przedawniają się na zasadach ogólnych określonych w art. 118 kodeksu cywilnego - z upływem 6 lat od dnia, w którym wierzyciel dowiedział się o przysługującym mu roszczeniu oraz osobie zobowiązanego i wezwał wzbogaconego do wydania korzyści. W przypadku zobowiązań związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej stosuje się krótszy, 3-letni termin przedawnienia.

W przypadku istnienia umowy koniecznym jest dokonanie analizy jej treści. Jeżeli umowa przewiduje określone świadczenia, to nie może być mowy o bezpodstawnym wzbogaceniu, gdyż istnieje przesłanka dokonania świadczenia.

Z kolei nieświadome uzyskanie korzyści wpływa na zakres odpowiedzialności wzbogaconego. Jeżeli wzbogacony działa w dobrej wierze, to może mieć prawo do zwrotu poniesionych nakładów.

Należy jednak pamiętać, że każdorazowo sprawa powinna zostać poprzedzona analizą okoliczności faktycznych i prawnych sprawy. Eksperci z Kancelarii Adwokackiej RITE LEGAL pomogą Ci:

• ustalić stan faktyczny sprawy;
• ocenić sytuację prawną;
• przygotować dokumentację;
• prowadzić postępowanie sądowe lub negocjować ugodę.

Bezpodstawne wzbogacenie i nienależne świadczenie to dwie podobne do siebie instytucje prawne. Nawet przepis art. 410 § 1 kodeksu cywilnego wskazuje się, że przepisy dot. bezpodstawnego wzbogacenia stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego. Dlatego w sytuacji, gdy dochodzi do nienależnego świadczenia istnieje konieczność rozliczenia na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W obu sytuacjach mówimy także o wzbogaconym i zubożonym. Jednakże obie instytucje należy od siebie odróżnić.

Nienależne świadczenie to świadczenie, które zostało już spełnione. Jednakże w przypadku świadczenia nienależnego świadczący nie był w ogólne zobowiązany prawnie do jego spełnienia, lecz działał w przekonaniu, że taki obowiązek istnieje. O świadczeniu nienależnego mowa także w sytuacji, gdy podstawa świadczenia lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty. Kolejna sytuacja, w której mowa o świadczeniu nienależnym to, gdy czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Niezwykle popularnym ostatnio przykładem nienależnego świadczenia jest wykonanie świadczenia w wyniku zawarcia nieważnej umowy (np. spłacenie rat kapitałowo-odsetkowych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu frankowego). W przypadku unieważnienia umowy kredytu frankowego jest ona nieważna ex tunc, czyli od chwili zawarcia. Dlatego wszelkie świadczenia dokonane przez strony stają nie świadczeniem nienależnym, ponieważ samo ich spełnienie nie może sanować wad prawnych umowy. W konsekwencji kredytobiorcy otrzymują zwrot wszelkich rat kapitałowo-odsetkowych wpłaconych na rzecz banków, ponieważ bank w tym zakresie pobrał nienależne świadczenia i uzyskał korzyść majątkową bez podstawy prawnej.

Należy wskazać, że w przypadku nienależnego świadczenia nie ma obowiązku zwrotu świadczenia, jeżeli świadczący działał w dobrej wierze. Z kolei bezpodstawne wzbogacenie dotyczy sytuacji, w której nigdy nie istniała podstawa prawna do spełnienia świadczenia. 

Zarówno w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia, tak i w przypadku nienależnego świadczenia istnieją przesłanki ograniczające odpowiedzialność wzbogaconego. Nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli:

• spełniający świadczenie wiedział, że nie był zobowiązany do świadczenia, z wyłączeniem sytuacji, gdy spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
• spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (np. wyłączenie zwrotu świadczenia alimentacyjnego w przypadku ustalenia, że dany mężczyzna nie jest ojcem dziecka w postępowaniu o ustalenie ojcostwa);
• świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu (np. poprzez uznanie przedawnionego roszczenia);
• świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Bezpodstawne wzbogacenie to niezwykle obszerne pojęcie, które obejmuje wiele różnych sytuacji z życia codziennego. Bezpodstawne wzbogacenie pomaga uzyskać stan równowagi majątkowej. Charakterystyka instytucji prawnej utrudnia jej stosowanie, ponieważ wymaga szczegółowej znajomości przepisów prawa cywilnego. Każda sprawa o bezpodstawne wzbogacenie powinna zostać poprzedzona szczegółową analizą stanu faktycznego. Dlatego warto przygotować się do takiego postępowania i skontaktować się z ekspertami z Kancelarii Adwokackiej RITE LEGAL. Oferujemy kompleksowe wsparcie w zakresie spraw cywilnych, w tym spraw dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia. Umów się na spotkanie już teraz!